Rok Gaona Wileńskiego i historii żydów w Wilnie

Wilno zawsze było jednym z najważniejszych miast w historii Żydów. Znane niegdyś jako intelektualna, duchowa oraz polityczna stolica społeczności żydowskiej w Europie zachowało dziedzictwo tego narodu na ulicach i w swojej historii. W celu utrwalenia pamięci historycznej rok 2020 został ogłoszony Rokiem Gaona Wileńskiego i Historii Żydów na Litwie. Poznaj kulturę, tradycje i przeszłość żydowską Wilna, spacerując specjalnym szlakiem i odkrywając dzieła słynnych Litwaków oraz biorąc udział w wydarzeniach okolicznościowych.

Wileński Eliasz ben Salomon Zalman

Człowiek wielkiego umysłu, zwany Gaonem z Wilna, mieszkał tu w XVIII wieku. Uważany jest za wielkiego rabina, przywódcę religijnego i najwybitniejszego przedstawiciela kultury Litwaków. W tłumaczeniu z hebrajskiego „gaon” oznacza geniusza. Wokół Gaona z Wilna krąży wiele legend. Na przykład, że już jako siedmiolatek głosił kazania w Wielkiej Synagodze w Wilnie, wyjaśniając szczegółowo literaturę rabiniczną.

Prawdopodobnie największą zasługą Gaona były jego komentarze na temat wielu starożytnych tekstów, zwłaszcza Talmudu. Jednak większość dzieł, które mamy dzisiaj, została opracowana przez jego uczniów – sam uczony nie pozostawił prawie żadnych źródeł pisanych. Po śmierci został pochowany na cmentarzu na Sznipiszkach, jednak w XX wieku szczątki uczonego przeniesiono na cmentarz w Suderwi, gdzie dziś wznosi się mauzoleum Gaona Wileńskiego.

Odwiedź pomnik Gaona z Wilna, który stoi w miejscu jego dawnego domu. Pomnik rzeźbiarza Mindaugasa Šnipasa nie jest wiernym odzwierciedleniem myśliciela. Jest to stylizowane dzieło oparte na wcześniejszym, obecnie zaginionym, gipsowym popiersiu autorstwa Teodora Kazimierasa Valaitisa.

Wielka Synagoga w Wilnie

Przed II wojną światową w Wilnie działało 135 synagog, jednak to właśnie Wielka Synagoga w Wilnie była centrum życia duchowego i kulturalnego Żydów na Litwie. Dziś pozostałości Wielkiej Synagogi stanowią istotną część dziedzictwa kulturowego stolicy. Wielka Synagoga została wzniesiona w końcu XVI wieku, po tym jak wileńska wspólnota żydowska otrzymała prawo do posiadania własnego domu modlitwy.

Pierwotnie była to budowla drewniana. W 1633 roku król Władysław IV Waza zezwolił na budowę murowanej synagogi w dzielnicy żydowskiej. Zgodnie z ówczesnym prawem synagoga nie mogła być wyższa niż pobliskie kościoły, ale architekci znaleźli rozwiązanie, budując kilka pięter synagogi pod ziemią.

Na zewnątrz synagoga wyglądała jak trzypiętrowy dom modlitwy, ale faktycznie pięter było ponad pięć. Główna sala modlitewna przypominała kwadrat i mogła pomieścić 300 osób, ale sama synagoga była znacznie większa niż inne podobne współczesne jej budowle i mogła pomieścić nawet 5000 wiernych.

Chociaż poważnie zniszczony, ten zabytek architektury przetrwał II wojnę światową, ale niestety później został zniszczony przez Sowietów. Cudem ocalały trzy oryginalne dzieła, które obecnie eksponowane są w Państwowym Muzeum Żydowskim im. Gaona w Wilnie – drzwi świętej arki, stół oraz płaskorzeźba z Dekalogiem.

W 2011 roku zespół archeologów z USA, Izraela oraz Litwy odkrył doskonale zachowane fragmenty i elementy budynku. W latach 2016-2017 odnaleziono miejsce mykwy (rytualnego zbiornika z bieżącą wodą) żydowskiej łaźni publicznej.

Naukowe badania archeologiczne kompleksu synagogalnego przeprowadzono również w lipcu 2018 roku. Najważniejszym znaleziskiem był duży napis na kamiennej części stołu do czytania Tory, który stał na okazałej bimie wileńskiej synagogi.

W celu upamiętnienia historii Żydów, którzy zginęli w okresie Holokaustu, a także Wielkiej Synagogi, w ramach obchodów 700-lecia urodzin w 2023 roku Wilno planuje otworzyć Żydowskie Centrum Pamięci.

Udaj się szlakiem dziedzictwa narodu żydowskiego

Aby odkrywać żydowskie dziedzictwo samodzielnie, pobierz ze strony szczegółową mapę z opisami, w formie drukowanej dostępna jest również w wileńskich Centrach Informacji Turystycznej. Ta trasa poprowadzi Cię przez przeszłość – począwszy od XVI wieku i Wielką Synagogę do XX wieku i historię getta oraz wystawę o Holokauście w Państwowym Muzeum Żydowskim im. Gaona w Wilnie. Dzięki tej trasie poznasz również najsłynniejszych Litwaków oraz ich twórczość.

„Walls to Remember”

Projekt artystyczny „Walls to Remember“ – to hołd pamięci historii wileńskiej wspólnoty żydowskiej. Od XVII wieku dzielnica Szklana (Stiklių) była ośrodkiem życia Żydów. Znajdujące się dziś na ścianach budynków obrazy graffiti opierają się na faktach z historii wileńskiej społeczności żydowskiej. Jest to niczym wehikuł czasu, który łączy dwa światy i pozwala odwiedzającym zobaczyć, czym zajmowali się Żydzi, jak zakładali rodziny, dorastali oraz starzeli się, spacerując właśnie tymi uliczkami.

Lokalizacja: Dzielnica Szklana 
Facebook: @wallsthatremember   

„Beigelių krautuvėlė“

Jedzenie łączy tradycje, narody oraz pokolenia. Wspólnota żydowska na Litwie realizuje projekt tolerancji „Beigelių krautuvėlė” (kawiarenki z bajglami). To wyjątkowa okazja, by spróbować autentycznych dań żydowskich oraz wspólnie obchodzić święta żydowskie. Tradycyjne bajgle, zupy oraz sosy tworzą możliwość, by dokładniej przyjrzeć się codziennej kulturze żydowskiej.

Lokalizacja: Pylimo 4   
Facebook: @beigeliukrautuvele   

Witryny sklepowe

Spacerując ulicą Žemaitijos, szczególną uwagę należy zwrócić na zachowane szyldy w języku jidysz i polskim. Kramy żydowskie były otwarte dla wszystkich, więc mieszkańcy Wilna zaglądali tutaj, by kupić naftę do lamp, sól, kawę lub papierosy.

Lokalizacja: Žemaitijos g.

Fotografie w oknach

Eksponowane zdjęcia zostały znalezione w ruinach getta. Znajdziesz tu również wiele informacji o samym getcie.

Lokalizacja: Žemaitijos 4 

Kamienie pamiątkowe, Stare Miasto

Niemiecki artysta Gunter Demnig umieścił kostki betonowe wielkości kamienia na chodnikach wileńskiej starówki, zwieńczone mosiężną płytą z datą i nazwiskami ofiar nazistowskich Niemiec.

Lokalizacja: Różne miejsca Starego Miasta
Strona internetowa: www.manoteises.lt 

Teatr getta w Wilnie

Getto wileńskie było jednym z nielicznych, w którym działał teatr. Pierwszy spektakl teatru miał premierę 18 stycznia 1942 roku. Teatr wystawiał 111 przedstawień rocznie i sprzedał prawie 35 tys. biletów. Pozyskane pieniądze zostały wykorzystane na ogólne potrzeby getta i jego najbiedniejszych mieszkańców. Dziś na budynku ówczesnego teatru znajduje się tablica pamiątkowa.

Lokalizacja: Arklių 5 

Centrum Tolerancji

Jest to miejsce, w którym można odkryć autentyczny świat Żydów litewskich i uczyć się dzięki historii, jak tworzyć wspólną przyszłość. Wystawy przedstawiają życie Żydów w Wilnie, a także dzieła sztuki słynnych Litwaków.

Lokalizacja: Naugarduko 10  
Strona internetowa: www.jmuseum.lt   

Wystawa o Holokauście

Wystawa przedstawia historię Żydów od momentu ich przybycia do Wielkiego Księstwa Litewskiego aż do ich tragicznego końca w XX wieku. To historia śmierci i przetrwania. Choć podczas II wojny światowej zgładzono sporą część populacji Żydów na Litwie, pamięć o nich pozostaje żywa w opowieściach i ludziach.

Lokalizacja: Pamėnkalnio 12  
Strona internetowa: www.jmuseum.lt 

Muzeum Pamięci w Ponarach  

W latach 1941-1944 zamordowano ok. 50 tys. – 70 tys. osób, z których większość to byli wileńscy Żydzi. Słowo „Ponary” w getcie wileńskim kojarzyło się ze śmiercią. Wystawa w muzeum prezentuje dokumenty i raporty przygotowane przez okupantów nazistowskich, rzeczy osobiste zamordowanych ofiar, badania geofizyczne miejsca zbrodni oraz inne informacje. Memoriał Pamięci Ofiar w Ponarach tworzy 9 pomników, wzniesionych, by uczcić pamięć zamordowanych tu Żydów, Polaków, Litwinów, radzieckich jeńców wojennych oraz Romów.

Lokalizacja: Agrastų 15 
Strona internetowa: www.jmuseum.lt